Trong trường kỳ lịch sử ấy, người dân Yên Thành đã sáng tạo ra hàng ngàn câu tục ngữ ca dao và hàng trăm bài vè dặm phản ánh muôn mặt đời sống tinh thần phong phú và lưu giữ ký ức lịch sử của nhân dân:

       Cầu đâu lại gọi cầu Bà

Huyện đâu lại gọi tên là huyện Yên

      Một miền Phụng Luật chẳng quên

Huyện thành rộng khắp bốn bên hoa đào

      Đồng Xoang, Tân Mỹ vui sao

Chợ Dinh khách khứa ra vào cũng đông

      Họ Phan mười tám quận công

Tràng Thành muôn dặm kể công muôn người

        Trùng thiên hai cột chống trời

Lâu đài Dũng Ác từ thời Phúc Tăng

       Mấy câu ca mộc mạc vẽ nên cảnh sắc từ  Cầu Bà lên trung tâm huyện, gợi nhớ ký ức lịch sử từ thời nhà Trần trở về trước đã chọn nơi đây là lị sở của Châu Diễn, một trấn Đông Thành Thời Lê sơ của huyện Thổ Thành đời Trần.

      Từ xa xưa, nhân dân Yên Thành đã đổ mồ hôi nước mắt và cả máu xương để khai phá ruộng nương, chiêu dân lập ấp, biến một vùng đất hoang vu thành đất trù phú, vựa lúa của xứ Nghệ:

           -     Phía trước kho lương, phía sau rương tiền.

                     -     Nghệ Đông Thành, Thanh Nông Cống.

·             Yên Thành là mẹ là cha

Đói cơm rách áo thì ra Yên Thành

·            Hết nước thì có nước nguồn

Hết gạo thì có gạo buôn Đông Thành

        Những người nông dân Yên Thành đã cùng với  bà con nông dân ven sông Hồng, sông Mã ... sáng tạo ra nền văn minh nông nghiệp lúa nước, đã vật lộn với nắng gió, bão lụt, sâu bệnh để sản xuất ra lúa gạo nuôi sống bản thân và cung cấp cho cả xứ Nghệ. Ở đây có nhiều đặc sản nông nghiệp, nhiều giống lúa quý, đặc biệt là nếp rồng. Nếp rồng Yên Thành từng được gánh đi kinh để tiến vua:

      -Nếu ngài có đau yếu/ Muốn dưỡng bệnh ít lâu/ Thì chẳng được ở đâu/ Bằng Yên Thành nữa cả/ Rẻ cả cà, cả cá/ Gạo cốt sức mà xơi/ Ngài ở chẳng mấy hồi/ Đã béo hn con cút.

      - Ăn mặn uống nước đỏ da

Ở đây thủng thỉu thì ra Yên Thành.

       -Cá rô ăn với cơm chăm

Tưởng rằng đêm lạnh được nằm ai ơi

      -Dẻo thơm hạt nếp rồng quê

Hương ngàn năm cũ bay về cùng xuân.

       Từ trong lao động vất vả, bên cạnh nghề trồng lúa là chính, cư dân nơi đây còn sáng tạo ra những nghề đời sống làng xã, nhiều làng nghề đã ra đời:

       -Tiên Hồ, Tiên Xá đập đá nung vôi

Phú Ninh nấu rượu, Quỳnh Khôi dần sàng.

      -Nồi chợ Bộng chiếu Văn Trai

Huyện ta dùng không hết, bán huyện ngoài cũng ưng

      -Đi qua làng Bộng làng Nồi

Nhớ mua cái ấm mà nhồi chè xanh

       Uống cho thịt thấm da lành

Uống cho đây đó nên anh nên nàng

        - Yên Nhân lắm vải lắm sồi

Vải sồi anh nỏ ngó, ngó người thanh tân

         -Yên Mã là đất nu mây

 Em về Yên Mã với anh đây thì về

         Đặc sản của Yên Thành không chỉ có lúa gạo, hành hóa nông nghiệp mà cón những món ăn dân dã hồn vía của quê hương, níu giữ khách thập phương:

      -Liên Trì bàu nước trong xanh

Cá rô béo ngậy theo anh thì về

     -Muốn ăn cá chép nấu gừng

Thì em cắp nón về Kẻ Sừng với anh

     Đồng Giỏ lắm ốc lắm dam

Lắm cá mu mủ ai ham thì về

      -Muốn ăn á thửng nấu hành

Trốn cha trốn mẹ về Yên Thành với anh

     -Bao iờ cho đến tháng năm

Củ khoai nứt nở và nằm trên mươn

     -Bao giờ cho đến tháng mười

Đọi cơm đầy chười con cá bắc ngang

       Quê hương Yên Thành không chỉ giàu lúa gạo, tôm cá mà còn có nhiều danh lam thắng cảnh. Nhiều ngọn núi, hồ đập được gọi là những danh thắng được gắn với những huyền tích lịch sử với nhiều đền chùa miếu mạo như động Mồng Gà, động Gám, động Tù Và, động Thờ,  huyệt Vương Mẫu trên núi Mã Yên, bầu sen làng Diệu Ốc, sông Dền, sông Dinh, sông Vũ Giang, đập Mã Tổ...

       -Nhất cao là động Mồng Gà

Thứ nhì Rú Gám, thứ ba Động Thờ

       -Nhất cao là động Tù Và

Thứ nhì Rú Gám, thứ ba Động Thờ

        Người Yên Thành coi Rú Gám sông Dinh là biểu tượng của quê hương cũng như núi Hồng sông Lam củ người Nghệ vậy. Núi Gám sừng sững bề thế cao xanh giữa một vùng đất biểu hiện khí chất của người Yên Thành, lưu giữ linh khí của cả vùng quê. Sông Dinh chảy êm đềm, khuất khúc giữa những làng quê thanh bình, ôm bóng những ruộng lúa bờ tre. Người Yên Thành đứng giữa trung tâm huyện ngẩng đầu lên thấy Rú Gám, nhìn xuống thấy sông Dinh mà tự hào với quê hương.

      Bao giờ Rú Gám hết cây

Sông Dinh hết nước đó đây hết tình

         Thế núi, hình sông, đồng đất làng mạc đã hun đúc nuôi dưỡng nên những người con Yên Thành với những truyền thống văn hóa tốt đẹp. Ấy là truyền thống hiếu học, khổ học, sáng tạo trong học tập để làm người có ích cho dân cho nước. Những người cha người mẹ Yên Thành đã dành từng củ khoai hạt gạo để nuôi dưỡng hàng chục bậc đại khoa từ trạng nguyên, hoàng giáp, thám hoa, tiến sĩ, cử nhân, tú tài...làm nên vùng đất khoa bảng. Nơi đây là quê hương của trạng nguyên Bạch Liêu vị tổ khai khoa của xứ Nghệ, là quê hương của tam đại trạng nguyên  Hồ Tông Thốc, Hồ Tông Đốn, Hồ Tông Thành:

       Một nhà ba trạng nguyên ngồi

Một gương từ mẫu cho đời soi chung

         Cũng là nới có những làng nổi tiếng là đất học: Công Cung, Tràng Thành, Tam Thọ, Giai Lạc, Yên Mã, Yên Nhân, Quỳ Lăng, Tràng Sơn, Liên Trì...

       -Đâu vui hơn chốn Hạ Thành

Thật là văn vật thơm danh khuy tràng

       -Thám Hoa giúp dân làm chùa

Đắp đập ngăn nước rửa chua cho đồng

        Ngài đem về giống nếp rồng

Vân Tụ thịnh vượng nhờ công ơn ngài

        Bởi thế, nhân dân gọi thám hoa Phan Thúc Trực là ông Thám Vân Tụ.

        Những trí thức Yên Thành xưa cũng như nay lớn lên nhờ củ khoai hạt lúa, gần dân thân dân, sống có tiết tháo, đem kiến thức của mình giúp dân giúp nước và khi giặc đến nhà thì xếp bút nghiên đánh giặc như cụ phó bảng Lê Doãn Nhã:

      Khen cho dạ sắt gan liền

Phất cớ tiến sĩ cầm quyền tướng quân

     Hịch truyền thiên hạ xa gần

Bốn phương sấm dậy ầm ầm gió reo

      Ba quân tướng mạnh binh nhiều

Súng ran Thừa Sủng, trống reo Na Đồng

      Giáp công xóm hố Đồng Thông

Khi vây Đình Mọ lại cùng Đồi Si

        Sát cánh chiến đấu với Lê Doãn Nhã còn co những vị anh hùng nông dân như Đội Vinh – anh hùng Giai Lạc, như Lãnh Ngợi - tác Bảy:

        Mười năm chiếu cỏ đèn chong

Công ông Lạnh Nghệ sánh bằng trời cao

       Thấp thoáng trong ca dao dân ca chúng ta thấy hiển hiện lên những truyền thống tốt đẹp, những nét tính cách của ngừi dân Yên Thành: cần cù, dũng cảm, sáng tạo trong lao động và chiến đấu:

       -Cả gan vác cuốc lên rừng

Đào cho trốc núi xin đừng hại chi

      -Ai vô xư Nghệ thì vô

Tây vô huyện ló dùi vồ choa sang.

        Thật thà, chất phác, đôn hậu, nghĩa tình, thủy chung , giàu lòng yêu quê hương đất nước, yêu thương con người.

       -Một là em đi thật xa

Hai là em chết, ba là lấy anh

       Còn như ở đất Yên Thành

Một ngày không thấy mặt anh em buồn

                            -Mẹ ơi đừng gả con xa

Tuy đồng chiêm trũng đất ta cũng màu

         Đi về con con cá lá rau

Mua gạo chợ Vẹo, mua trầu chợ Ong

        Những dòng thơ ca dân gian qua lời ru của mẹ của bà khắc sâu vào tâm khảm bao thế hệ con em Yên Thành, như dòng sữa mẹ nuôi lớn bao bậc anh hùng. Không chỉ người Yên Thành mà người dân vùng khác nơi khác soi mình vào tấm gương của thi ca thấy quê hương đất nước hiện ra lung linh, đẹp đẽ lại càng tự hào với Yên Thành, đất văn vật, đất anh hùng.

                                                                                            Ngô Đức Tiến